Спросить
Войти

КУЗГИ БУҒДОЙ ЕТИШТИРИШДА ТУПРОҚ АГРОФИЗИКАСИНИНГ ДОН ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Автор: Исаев С. Х.

QISHLOQ XO&JALIGI FANLARI / AGRICULTURAL SCIENCES

УДК: 631.7/446.3 Исаев С.Х., Гофиров А.Ж.

КУЗГИ БУГДОЙ ЕТИШТИРИШДА ТУПРОЦ АГРОФИЗИКАСИНИНГ ДОН

^ОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Исаев С.Х - к.хф.д., профессор (ТИКХММИ); Гофиров А.Ж.- ассистент (ТошДАУ)

В данной статье представлена информация о влиянии агрофизических свойств незасоленных, слабозасоленных и среднезасоленных почв на рост, развитие и урожайность озимой пшеницы «Андижан-4» в условиях лугово-сероземных почвах Сырдарьинской области.

This article provides information on the influence of the agrophysical properties of nonsaline, slightly saline and medium-saline soils on the growth, development and productivity of winter wheat "Andijan-4" in the conditions of meadow-gray-earth soils of the Syr Darya region.

Бугунги кунда дунёда 100 дан ортик мамлакатларда 200 млн. гектардан зиёд майдонларга кузги бугдой экилиб, 729,0 млн тонна дон етиштирилмокда. Шундан кузги юмшок бугдой салмоги 90-95 фоизни ташкил этади. Республикамизда кейинги йилларда ресурстежамкор агротехнологияларни кенг микёсда жалб этишга катта эътибор каратилмокда. Шу уринда, Республикамизда мавжуд булган шурланишга мойил булган тупрокларда минерал угитлардан максадли фойдаланиш иктисодий жихдтдан самарали х,исобланади. Узбекистон Республикасининг 2017-2021 йилларга мулжалланган Х,аракатлар стратегиясида «....кишлок хужалиги ишлаб чикариш сохдсига интенсив усулларни, энг аввало, сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни куллаш» мух,им вазифалардан бири этиб белгиланган. Ушбу вазифаларни х,исобга олган х,олда, тупрок унумдорлигини саклаш ва мелиоратив х,олатини яхшилаш хдмда галла экинларидан юкори ва сифатли х,осил етиштиришда шурланишга мойил булган тупрокларда маъданли угит меъёрларини куллашни илмий асосда ишлаб чикиш буйича илмий изланишлар олиб бориш долзарб х,исобланади.

Кузги бугдойдан юкори ва сифатли дон х,осили олиш агротехнологияларини илмий асосланган х,олда такомиллаштириш борасида тадкикот ишлари дунёнинг етакчи илмий марказларида ва олий таълим муассасаларида олиб борилмокда. Жумладан: International Maize and Wheat Inprovent Center (CIMMYT) (Мексика), Indian Institute of Wheat and Barley Research (Х,индистон), Center for Agricalchiral Reseach in the Dri Areas (ICARDA) (Сурия), Chinese Academy of Agricultural Sciences (Хитой), Rural Development Administration (Корея), Center Field Crop Research Institute (Туркия), National Agricultural Research and Development Institute (Руминия), Россия дон экинлари илмий-тадкикот институти, Россия Усимликшунослик илмий-тадкикот институти, П.П.Лукьяненко номидаги Краснодар кишлок хужалиги илмий-тадкикот институти, Саратовнинг (РФ)"Юго-Восток" кишлок хужалик илмий-тадкикот институти, Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадкикот институти, Усимликшунослик илмий-тадкикот институти, Тошкент давлат аграр университетида (Узбекистон) кенг камровли илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда.

Олимларимиз Б.Холиков, У.Норкулов, С.Абдурахманов ва бошкалар [1,2,3,4,5] кузги бугдой етиштириш буйича Республикамизнинг турли тупрок-иклим шароитларида илмий изланишлар олиб борганлар.

Юкоридагилардан келиб чиккан х,олда илмий тадкикотларимиз Сирдарё вилоятининг утлоклашиб бораётган оч тусли буз тупроклари шароитида кузги бугдойнинг «Андижон-4» навини экиб, 2009-2011 йилларда илмий-тадкикот ишлари олиб борилди.

Дала тажрибалари, дала тажрибаларини жойлаштириш ва барча улчов, кузатув ва х,исоблашлар "Дала тажрибаларини утказиш услублари", тупрок ва усимлик таркибидаги озука-моддалар микдорини аниклаш буйича тах,лиллар "Методы агрохимических и агрофизических исследований в поливных хлопковых районах" номли услубий кулланмалари асосида олиб борилди.

Кузги бугдойнинг асосий вегетация даврида тупрокнинг 0-40 см катламининг зичлиги оптимал булиб, кузги бугдойнинг усишига яхши шароит яратилган. Амал даври бошида тупрокдаги агрофизик кузатиш натижаларининг курсатишича уртача уч йилда даланинг шурланмаган кисмида тупрокнинг 0-30 см катламида х,ажм огирлиги 1,21 г/см3, 0-50 см да

1.26 г/см3, 0-100 см да 1,34 г/см3 га, кучсиз шурланган далада шунга мувофик х,олда 1,22;
1.27 ва 1,35 г/см3 га, уртача шурланган далада эса 1,20; 1,27 ва 1,35 г/см3 га тенг булган булса, уртача уч йилда амал даври охирига келиб, барча х,олатларда х,ам тупрокдаги х,ажм огирлиги шурланмаган далада тупрокнинг 0-30 см катламида х,ажм огирлиги 1,31 г/см3 ни 050 см да 1,34 г/см3 га, 0-100 см да эса 1,38 г/см3 ни ташкил этиб, амал даври бошига нисбатан 0,04-0,10 г/см3 зичлашган, кучсиз шурланган далада шунга мувофик х,олда 1,33; 1,36 ва 1,38 г/см3 ни ва уртача шурланган далада эса 1,36; 1,39 ва 1,40 г/см3 ни ташкил килди, ёки амал даври бошига нисбатан кучсиз шурланган далада 0,03-0,11 г/см3 ва уртача шурланган далада эса 0,05-0,16 г/см3 гача зичлашгани аникланди.

Кузги бугдой «Андижон-4» навининг усув даври бошида ва амал даври охирида тупрокнинг сув утказувчанлиги 6 соат давомида кузатиб борилди. Тупрокнинг сув утказувчанлиги дастлабки 1-соатларда куп булган булса, кейинги соатларда унинг микдорини сезиларли даражада камайиб бориши умумий конуниятга якин эканлиги кузатилди. 2009 йил амал даври бошида тупрокнинг сув утказувчанлиги биринчи соатда 0,89 мм/мин булган булса, кейинги соатларда 0,53; 0,39; 0,26; 0,17 ва 0,10 мм/мин ни ташкил килди ва 6 соатда 0,39 мм/мин ни ташкил килди, 2010 йил амал даври охирига келиб бу курсаткич сезиларли даражада камайиб борди ва шурланмаган далада 1086 м3/га ёки 0,30 мм/мин ни ташкил килди. 2010 йилда биринчи соатда 0,80 мм/мин булган булса, кейинги соатларда 0,54; 0,36; 0,25; 0,15 ва 0,10 мм/мин ни ташкил килди ва 6 соатда 0,37 мм/мин ни ташкил килди, 2011 йил амал даври охирига келиб 1134 м3/га ёки 0,32 мм/мин ни ташкил килди.

Шундай килиб, 2010 йил давомида мавсум охирига келиб, кучсиз шурланган далада 1024 м3/га ёки 0,28 мм/мин, уртача шурланган далада 994 м3/га ёки 0,28 мм/мин, 2011 йилда 1050 м3/га ёки 0,34 мм/мин, уртача шурланган далада 942 м3/га ёки 0,26 мм/мин ташкил килди. С.В. Нестерев буйича кузатилган майдонлардаги тупрокнинг сув утказувчанлиги кучсиз сув утказувчан тупроклар тизимига кириши кайд этилди.

Тупрок таркибидаги тузларни тах,лил килиш учун тажриба даласида 0-30, 30-50, 50-70, 70-100 см катламлардан тупрок намуналари олиб, тах,лил килинди. Шурланмаган далада хлор-иони микдори 0-100 см катламда, 9 октябрдаги кузатишларда 0,018 фоиз булган булса, амал даври охирига келиб 0,018 фоизни ёки амал даври бошига нисбатан уша х,олича колган. Умумий ишкор буйича амал даврида 0,017 фоиз булган булса, амал даври охирига бориб 0,018 фоизни ёки амал даври бошига нисбатан 0,001 фоизга ошган. Сульфат буйича амал даврида 0,676 фоиз булган булса, амал даври охирига бориб 0,630 фоизни ёки амал даври бошига нисбатан 0,046 фоизга камайган ва курук колдик буйича х,ам амал даври бошига нисбатан амал даври охирига келиб бирозгина ошганлиги аникланган. Юкоридаги маълумотлар кучсиз ва уртача шурланган далаларда х,ам уз тасдигини топган, яъни сульфат

ва курук колдик микдорлари амал даври охирига келиб бирозгина ошганлиги кузатилди. Умуман олганда тупрок шурлиги буйича уни чукур шурланиш тоифасига мойиллигини куриш мумкин, лекин асосий вегетация даврида уни шур эмас, балки кучсиз шурланиш тоифасига киришини таъкидлаш мумкин.

Бугдойнинг усиб ривожланиши 15 апрель, 15 май ва 15 июнда, яъни 3 марта кузатилди, хдмда тупланиш фазаси давом этди. Апрель ойининг иккинчи ун кунлигида тулик найчалаш фазасига утди. Бугдой 5-6 бугимига утганда бошоклаш фазаси (апрель ойи охири ва май ойи бошидан) бошланиб, сунгра гуллаш фазаси бошлангани аникланди.

Кузги бугдойнинг биометрик курсаткичлари 2010 йилда шурланмаган далада азот-160, фосфор-100, калий-70 кг/га вариантида бошок узунлиги 6,6 см, бошокдаги бошокча сони13.4 дона, бошокдаги дон сони-38,1 дона ва 1000 дона дон вазни-34,5 граммни ташкил этган, юкоридагиларга мос х,олда азот-190, фосфор-130, калий-90 кг/га да 6,7; 13,4; 38,3 ва 34,5 ва азот 220, фосфор-160, калий-110 кг/га да 6,9; 13,6; 38,5 ва 34,5 ташкил килган булса, 2011 йилда юкоридагиларга мос х,олда азот-160, фосфор-100, калий-70 кг/га вариантида 6,5;12,7; 36,6; 30,6, азот-190, фосфор-130, калий-90 кг/га да 6,6; 12,9; 37,0; 30,7, азот 220, фосфор-160, калий-110 кг/га да 6,8; 13,2; 37,4; 30,7 ташкил килган деярли вариантлар уртасида унча фарк булмади. Шунга ухшаш маълумотлар кучсиз ва уртача шурланган даладаги вариантларда х,ам кузатилганлиги аникланди.

Кузги бугдойдан уртача уч йилликда шурланмаган далада азот-160, фосфор-100, калий-70 кг/га меъёрда уртача уч йиллик х,осил-29,1 ц/га; азот-190, фосфор-130, калий-90 кг/га меъёрда-29,9 ц/га; азот-220, фосфор-160, калий-110 кг/га меъёрда-30,7 ц/га; кучсиз шурланган далада азот-160, фосфор-100, калий-70 кг/га меъёрда -24,7 ц/га; азот-190, фосфор-130, калий-90 кг/га да 25,3 ц/га; азот-220, фосфор-160, калий-110 кг/га меъёрда 25,8 ц/га; уртача шурланган далада азот-160, фосфор-100, калий-70 кг/га меъёрда-14,9 ц/га; азот-190, фосфор-130, калий-90 кг/га да-15,7 ц/га ва азот-220, фосфор-160, калий-110 кг/га меъёрда16.5 ц/га дон х,осили йигиштириб олинди (1-жадвал).

Кузги бугдойнинг «Андижон-4» навини турли даражада шурланишда олиб борилган тадкикот натижаларига кура энг юкори дон х,осили шурланмаган даланинг азот-220, фосфор-160, калий-110 кг/га меъёрида кулланилган 3-вариантда гектарига уртача уч йилда 30,7 ц/га, 2-вариантда 29,9 ц/га ва 1-вариантда 29,1 ц/га дон х,осили йигиштириб олинди ёки 1-вариантга нисбатан 0,8-1,6 ц/га кушимча дон х,осил олинганлиги аникланди.

1-жадвал

Кузги буFдойнинг дон хрсилдорлиги, ц/га_

Вариантлар NPK меъёри, кг/га Ииллар буйича Уртача 3 йиллик х,осил, ц/га

2009 йил 2010 йил 2011 йил

Шурланмаган 160:100:70 41,5 25,2 20,6 29,1

190:130:90 42,6 26,2 21,0 29,9
220:160:110 43,1 27,4 21,5 30,7

Кучсиз шурланган 160:100:70 35,5 23,3 15,2 24,7

190:130:90 36,0 23,8 16,0 25,3
220:160:110 36,7 24,3 16,5 25,8

Уртача шурланган 160:100:70 25,4 12,7 6,6 14,9

190:130:90 26,5 13,5 7,0 15,7
220:160:110 27,0 15,1 7,4 16,5

Хулоса: Сирдарё вилоятининг утлоклашиб бораётган оч тусли буз тупрокларининг шурланиш шароитида «Андижон-4» кузги бугдойдан юкори микдордаги минерал угитларни сарфлаб, юкори ва сифатли х,осил етиштириш учун тупрокнинг мелиоратив х,олатини яхшилаш мух,им урин тутади, бунда шур ювиш ишларини амалга ошириш ва шурланган

тупрокларда гектарига азот-190, фосфор-130, калий-90 кг/га ва экишдан олдин фосфор-90 кг, калий-60 кг, найчалаш даврида азот-60 кг, бошоклашда азот-70 кг, калий-30 кг ва гуллаш даврида азот-60 кг, фосфор-40 кг/га меъёрда кулланиши тавсия этилади.

АДАБИЁТЛАР

1. Норкулов У., Шералиев X,., Бердибоев Е. Галла етиштириш технологиясининг мух,им омилларидан бири сугориш тартиби. //Ж. "Узбекистон кишлок хужалиги". Тошкент, 2004. № 10. Б. 18.
2. Холиков Б.М., Абдурахмонов С.О., Тунгушова Д., Болтаев С.М., Абдуллаев И. Кузги бугдой етиштиришда ресурс тежамкор технологияларни куллаш буйича Тошкент ва Сурхондарё вилояти фермер хужаликларига тавсиялар // Тавсиянома. - Тошкент, 2018 йил, -Б.32.
3. Абдурахмонов С.О., Абдуллаев И.И. Ноанъанавий угит - х,ам дон, х,ам сомон //Ж. Агро илм. Узбекистон кишлок хужалиги журнали илмий иловаси, Тошкент, 2018, №1(51) 20-21-бетлар.
4. Норкулов У., Мажидов Ф. Влияние круглогодового использования засоленных земель на водно-солевой режим почвы. //"Узбекистон Республикаси мелиорация ва сув хужалиги ривожланишининг замонавий муаммолари" мавзусидаги халкаро илмий-техник анжумани материаллари. 2008 йил, 27-29 ноябр. 63-64 б.

УДК: 635.657+631.5+631.51 Аликулов F.H.

ЛAЛМИКОР ЕРЛAР УЧУН НУХAТНИНГ ИСТЩБОЛЛИ НAВЛAРИНИ

ТАНЛАШ

Аликулов F. - кх.ф.н., доцент (КдрМИИ)

В статье анализируются технологические характеристики местных сортов, а также привезенных из-за рубежа линий и гибридов нута, выращиваемых на богарных почвах.

The article analyzes the technological characteristics of local varieties, as well as chickpea lines and hybrids grown from overland soils brought from abroad.

Кириш. Бугунги кунда Республикамизда барча сохаларда такомиллаштирилган ракамли иктисодий ислохотларнинг жорий этилиши бу давр талабидир. Барча сохалар каторида кишлок хужалигида хам кластерларни ташкил этиш механизмини жорий этиш оркали худудларда инновацион кластерларга куйиладиган талаблар хамда шарт-шароитларни таъминлаш буйича бир канча ижобий ишлар амалга оширилмокда. Лекин кишлок хужалик махсулотларини янада купайтириш ва сифатини яхшилашнинг асосий манбаларидан бири булган лалмикор ерларда эса фойдаланиш самарадорлиги халигача пастлигича колмокда. Республикамиз буйича 757 минг гектар лалми ер майдонлари мавжуд булиб, бугунги кунда уртача 30% атрофида дехкончилик ишлари амалга оширилмокда. Бунинг асосий сабаби табиий намликдан унумли фойдаланилмаётганлиги ва тупрок

лугово-сероземные почвы засоление объёмная масса водопроницаемость почвы рост развитие озимая пшеница урожайность зерна meadow gray earth soils salinization
Другие работы в данной теме:
Контакты
Обратная связь
support@uchimsya.com
Учимся
Общая информация
Разделы
Тесты