Спросить
Войти
Категория: Литература

«ЗАЯТҮЛӘК МЕНӘН ҺЫУҺЫЛЫУ» ҡобайыр-иртәге НЕҢ ТАРИХИ НИГЕҘҘӘРЕ (Исторические основы эпического сказания «заятуляк и хыухылу »)

Автор: Надршина Фануза Аитбаевна

DOI 10.24411/2223-0564-2020-10212 Ф.А. Нэ§ершина, Г.В. Юлдыбаева УДК 398

«ЗАЯТУЛЭК МЕНЭН ЬЫУЬЫЛЫУ» КОБАйЫР-ИРТЭГЕНЕЦ ТАРИХИ НИГЕЗЗЭРЕ (ИСТОРИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭПИЧЕСКОГО СКАЗАНИЯ «ЗАЯТУЛЯК И ХЫУХЫЛУ»)

Аннотация

Башкирское народное эпическое сказание «ЗаятYлэк менэн Ьыукылыу» («Заятуляк и Хыухылу») - одно из значимых произведений башкирской фольклорной классики, отличается мифо-романической спецификой отображения мира, глубиной идейно-художественного содержания, философией, богатством языка и изобразительно-выразительных средств. Сюжет эпоса сохранил архаичные мотивы, многие из вариантов эпоса записаны и опубликованы, до сих пор бытуют в живом исполнении. В данной статье рассматриваются исторические истоки и поэтика произведения.

Эпический памятник «Заятуляк и Хыухылу» привлек внимание ученых еще в начале Х1Х в. Необычайно широкий ареал распространения, бытование вариантов и версий эпоса говорят о том, что произведение имело важное значение в словесно-поэтическом искусстве в целом в духовной жизни народа. На сегодняшний день зафиксировано более пятидесяти вариантов эпоса. Они отличаются полнотой разработки сюжета, традиционной системой образов и устойчивостью поэтики. Вместе с тем за время историко-культурного развития эпическое сказание совершенствуется, приобретая новые черты.

Поэтико-образный язык башкирского эпоса «Заятуляк и Хыухылу» развивается в тесном единстве с идейно-художественным содержанием произведения, обнаруживая эмоционально-экспрессивную насыщенность, силу и выразительность тропов. Образные сравнения, красочные эпитеты, гиперболы позволяют ярче показать картины эпоса, выделить образы, создав тем самым своеобразие эпического наследия.

Башкирский народный эпос «Заятуляк и Хыухылу», будучи древним по происхождению, вобравшим архаичные реалии, представляет ценный памятник духовности и многовековой творческой деятельности народа, до сих пор хранится в народной памяти, исполнительской практике и является бесценным отражением духовной картины мира башкирского народа.

Fanuza A. Nadrshina, Gul&nar V Yuldybaeva

HISTORICAL ORIGINS OF THE EPIC ZAYATULYAKAND HYUHYLU

Надршина Фануза Аитбаевна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела фольклористики Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: fanait@mail.ru

Юлдыбаева Гульнар Вилдановна, кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник отдела фольклористики Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: nargull976@list.ru

Fanuza A. Nadrshina, Dr. Sc. (Philology), Chief Researcher, Department for Folklore Studies, Order of the Badge of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail:fanait@mail.ru

Gul&nar V Yuldybaeva, Cand.Sc. (Philology), Leading Researcher, Department for Folklore Studies, Order of the Badge of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: nargul1976@list.ru

© Нэзершина Ф.А., Юлдыбаева Г.В., 2020

Abstract

The Bashkir folk epic story Zayatulyak and Hyuhylu is one of the most significant works of the Bashkir folk classics, it is distinguished by the mythological and Roman specificity of the world, depth of ideological and artistic content, philosophy, richness of language and visual expressive means. The plot of the epic has retained archaic motifs, many of the epic&s versions are recorded and published, and they still exist in live performance. This article discusses the historical origins and poetics of the work.

The epic monument Zayatulyak and Hyuhylu attracted the attention of scholars at the beginning of the 19th century. The unusually wide range of distribution, the existence of variations and versions of the epic indicate that the work was important in verbal and poetic art as a whole in the spiritual life of the people. To date, more than fifty versions of the epic have been recorded.

Variants of the epic are distinguished by the completeness of the development of the plot, the traditional system of images and the stability of poetics. At the same time, during the historical and cultural development, the epic legend gradually develops, improves, acquiring new features.

The poetic-figurative language of the Bashkir epic Zayatulyak and Hyuhylu develops in close unity with the ideological and artistic content of the work, revealing the emotionally expressive richness, strength and expressiveness of the tropes. Figurative comparisons, colorful epithets, hyperboles make it possible to more vividly show the pictures of the epic, more clearly highlight the images, thereby creating the originality of the epic heritage.

The Bashkir folk epic Zayatulyak and Hyuhylu being ancient in origin, having absorbed archaic realities, is a valuable monument of spirituality and centuries-old creative activity of the people. The epic work is still preserved in folk memory, performing practice and is an invaluable reflection of the spiritual picture of the world of the Bashkir people.

«ЗаятYлэк менэн Ьыу^шыу» тсобайыр-иртэге - баштсорт ауыз-тел ижадыньщ кYренекле эдэрзэренец береhе. Ул YЗенец донъяны мифик-романик hYрэттэ кYрhэтеYе, тэрэн идея hэм худо-жестволы йeкмэткеhе, фэлсэфэhе, тел байлыгы hэм hYрэтлэY сагыулыгы менэн YЗенсэлекле. Э^эрзэ кeнкYрешкэ хас деталдэрзец ^п булыуы-на тсарамадтан, дейем алганда, ул - мифологик нигезле. Бынан тыш, уныц «Атсбузат» эпосы менэн тыгыз бэйлэнгэнлеге билдэле. «Атсбузат» ^э, Y3 сиратында ^уцгаратс осор кYренештэрен саFылдырhа ла), «Урал батыр» эпосыныц логик дауамы булып hанала.

Донъя фольклоры мотивтары менэн hуFа-рылFан «ЗаятYлэк менэн Ьыу^шыу» тсобайыр-иртэгенец ^п варианттары, версиялары язып алыютан, донъя кYргэн, элеге кендэ лэ эпик эдэрзец тсыдтсаса йeкмэткеhе халытс телендэ йэшэYен дауам итэ. XIX быуат башында утс язып алынFан был рухи тсомарткыныц бегенге кендэ илленэн ашыу варианты билдэле. Уныц таралыу даирэhенец кицлеге, варианттарыныц, версияларыныц ^плэп йэшэп килеYе, эдэрзец баштсорт халтсыныц hYЗ сэнFЭтендэ генэ тYгел, э, FeмYмэн, рухи тормошонда мehим урын билэYе тураЬында heйлэй.

«ЗаятYлэк менэн Ьыу^шыу» тсобайыр-иртэгенец варианттары йeкмэткеhенец тулы тезелеше, традицион образдар системаИы hэм поэтик тоторо&клоFO менэн айырыла. Ватсыт YтеY

менэн эпик эдэр тарихи-мэзэни YSеш кисерэ, ка-миллаша, тулылана бара. Бер вариантта йэшэгэн эпизодтар икенсеhендэ hа&кланмай (ат hайлау, батырзыц тсыз менэн осрашыуы, тыйылFанды бозоу, геройзарзыц Yлеме, бэхетhез йэ бэхетле финал) йэ^э яцы эпизодтар едтэлэ (эсэ менэн улдыц осрашыуы, геройзыц теш кYргэне, тыл-сымлы доFа), YЗ аллы персонаждар барлытстса килэ йэки ютстса сыFа (эсэ образы, изге атсЬатсал образы) кб. Бындай деталдэрзец барлытстса килеYе эдэр йeкмэткеhендэ идея hэм образдарзыц ЭYЗем вариантлашыуы менэн дэ ацлатылалыр.

«ЗаятYлэк менэн Ьыу^шыу» тсобайыр-иртэгенец нигезендэ ер егетенец hыу адты батшаИы тсызына eйлэнеYе хатсында традицион мотив ята. ЗаятYлэк, йезенэн нур hирпелгэн hыу тсызыныц hылыулыFына Fашитс булып, кYл тебенэ тешэ, лэкин ер тормошон hаFыныуына тYЗЭ алмай, кэлэшен hыу адтынан алып сыта, улар артынан кYлдэн ейер-ейер йылтсы малы эркелэ. &Кобайыр-иртэктец тамамланышы варианттарза терлесэ hYрэтлэнэ: йэ фажиFЭле, йэ имен. Ватсоталар экиэти-романтик планда тедмерлэнэ hэм хис-тоЙFOларFа Yрелеп бара. «Э^эрзэ мифологик кYренештэр менэн бер рэттэн, быуаттар тарихындаFы тормош ысынбарлы^ы саFыла» [3, 107-се б.].

ШуныЛы мehим, сюжеттарза бэйэн ителгэн мифик хэл-ватсоталар ер-hыуFа бэйле, тэFЭйен генэ урындарза - Кеньятс Урал география^!

сиктэрендэ бара (Асылы^л, Дим йылгЛы, Балтсантау, ^арагастау). Шуга ярашлы халытс ижады тсомарттсыЛында теге йэки был форма-ла этногенетик мотив сагылмайынса тсалмай [10, 23-40-сы, 56-сы бб.; 8, 250-се б.; 2, 141-се б.]. Тыуган тейэкте данлау мотивыныц едтенлек итеYе лэ осратслы тYгелдер, могайын. Э. Кирэев билдэлэYенсэ, «эпик геройзыц мажа-ралар кисергэн ерен конкретлаштырыу халытс топонимика^шда йыш осрай hэм эдэрзэге хэл-ватсоталарзы тэгэйен урынга тап килтерергэ ярзам итэ, геройзы халтсына ятсынайта» [7, 76-сы б.]. Донъяга тсараш, рухиэт сагылышын hынландырFан был тема икенсе бик меhим ЙYнэлеш - Fаилэнец барлытстса килеY темаhы менэн ть^ыз YPелеп бара. &Ка^ы бер баштсорт мифологик эпостарындаFы кеYек («Урал батыр», «Атсбузат»), ватсоталар ерзэ генэ тYгел, э фантастик адты донъяhында ла бара. Ьыу адты батшалыFы <^зенэ баштса бер терле сихри, экиэти» итеп hYрэтлэнэ.

«ЗаятYлэк менэн Ьыу^шыу» тсобайыр-ир-тэгенец сюжет-композиция тезелеше шартлы рэYештэ ес елешкэ бYленэ. Беренсе елештэ Заяту-лэктец тормош юлы тасуирлана, икенсеhендэ -уныц hыу адты батшалыFындаFы мажаралары, есенсе елеш батырзыц hейгэнен ер едтенэ алып тсайтыуы тура^шда бэйэн итэ. Эпик геройзыц тормош юлыныц Fэзэти формулаhы уныц тормош юлын, тсылытстарын, хэл-ватсоталарзы эзмэ-эзлекле кYЗ алдына бадтыра - батырзыц бала сагы; ат, hунар тсошон, тсоралдар hайлауы; батырзыц hунары; быFаса бер зэ кYрмэгэн тсыз менэн осра-шыуы; тылсымлы мифологик арауык (hыу адты батшалыFы); геройзыц hэм уныц hейгэненец Yлеме (тса^ы бер варианттарза геройзар озатс hэм бэхетле FYмер итэ).

Эпос геройы - тсыйыу, етез, ышаныслы hэм изге кYцелле ЗаятYлэк, Сэмэр хандыц (Даль версияhы) икенсе тсатынынан ты^ан улы, хандыц тэYге тсатыныныц удал hэм кенсел улда-рына тсаршы бадтырыла. Сэмэр хан (тса^ы бер варианттарза (Ьары) Мыртсыс хан (Солтанов варианты), Алдарбай) байлы^ы, бейеклеге менэн тирэ-ятста дан тоттсан, тсош-тсорттса hунар итергэ, терле уйындар, йыйындар Yткэрергэ яраттсан. Ба-лалары Ygеп буй еткергэс, хан уларзы YЗенец ун ике тсанатлы тирмэhенэ йыйып, балаларына hыбай менеп, тсош hайлап, утстан атып hунар итергэ ватсыт еткэнлеген эйтэ hэм ат, тсош hайлатып hунарFа ебэрэ. Эдэрзэ герой YЗенэ ат hайлаFас тсына батырFа ЭYерелэ. Мифологик фекергэ ярашлы, hайланFан атты тылсымлы YЗгэрештэр кетэ: «ЗаятYлэк ЙYгэнен шылтыратhа, уFа батстаЬын да тсоймаFан кYк дYнэн тсараFан, ти... ЗаятYлэктец батста дYнэнгэ атланыуы була, ул кYк толпарFа эйлэнэ» [4, 178-се б.]. &Канатлы аттар терле халытстар мифтарында, экиэттэрендэ, эпоста-рында осрай. Аттарзыц тсанаттары батырзарзыц ат сабышы мэлендэ, хужа^1 тсамсылаFан сатста кирелэ. ЗаятYлэктец толпары, баштса терки халытстары эпостарындаFы кеYек, кеше телендэ hейлэшэ, батырFа тсуртсыныс янаFанда идкэртэ, атсыллы кэцэштэрен бирэ. АFайзары ЗаятYлэккэ ыласын урынына hиззермэй генэ атс ябалатс бирэ; был тсош ЗаятYлэктец тсулынан «hауаFа атылFан утс кеYек менеп китэ лэ, ялаFай шикелле уйнай» [4, 179-сы б.]. &Канатлы атсбузат hэм ыласын хужаЬына hэр сатс тоFро хезмэт итэ.

Ьунар - эпик эдэрзэрзэ Fэзэти кYренеш hэм зур эhэмиэткэ эйэ, геройзарзыц язмышы йыш тсына hунарза хэл ителэ. Ьунар йыш тсына билдэле бер ватсытта hэм урында узFарыла. Эпо-ста ла геройзар тэYге кенде «кеше аяFы баgмаFан далала» тсыр тсаззарына, ейрэктэргэ, торналарFа hунар итэ:

Сэмэр хандыц алты улы Сыскан, йомран алды, ти; ЗаятYлэк атлы улы Кацгылдатып ка§ алды, ти, Торколдатып торна алды, ти, Быткылдатып hуна алды, ти [4, 179-сы б.]. Сэмэр хан уцышлы hунары есен ЗаятYлэккэ адылташтар менэн бизэлгэн тсэмэр бYлэк итэ. Халытс мифологияhында тсэмэр - бэлэ-тсазалар-зан тсурсалаFан, ир-аттыц кесен, нытслы^ын, ^це-лен hатслаFан YЗенсэлекле билFау, эпик эдэрзэрзэ геройзыц айырым тэFЭЙенлэнешен кYрhэтекэн билдэ.

Ьунарзыц икенсе кенендэ лэ ЗаятYлэктец уцышы мул була, э аFайзары буш тсул тсайта. Егет тсыйыулыFы, C0CЛ0F0, 0ттс0рл0F0 менэн танылFан hунарзан hуц Сэмэр хан улына утс-hазатс бYЛэк итэ, ЗаятYлэктец даны тирэ-ятстса тарала. бсенсе кен хан ат сабыштары ойоштора, бында ла Заятулэк алFа сыта hэм, бар hынаузарзы угкэндэн hуц, беренсе батыр статусы ала. Геройзыц батырFа эйлэнеY мотивы - уныц тормоштоц яцы бадтсысына кYсеY билдэhе, боронF0 мифтарза шэхес Ygеше, инициация кYренеше. Герой билдэле йэшкэ етеYе менэн уныц алдына яцы, етди мэсьэлэлэр тсуйыла, эпик сюжеттыц идея-йекмэткеhендэ был осорFа айырыуса зур оттибар бирелэ.

АFайзары hыйзырмаFас, ЗаятYлэк батыр тыуFан йортон тсалдырып китергэ мэжбYP була, ул Асылы^л буйына ЙYнэлэ. БоронFO тсараштар буйынса, йылFа, кYл буйы кеYек урындар ер едте менэн ер адты (йэFни «был» hэм «теге» донъя) араhындаFы бер «сик» кеYек тсабул ителгэн. Ошо «хикмэтле» урында ЗаятYлэк кYл ситендэ алтмыш тсолас 0З0нл0F0 сэсен таFатып, алтын тараFы менэн тарап, яды таш едтендэ нур сэсеп ултырFан hыу тсызын осрата. Йезенэн нур беркелгэн тсыззыц матурлыFына тац тсалFан егет, hушына килгэс, hиззермэйенсэ генэ уныц «алтмыш терhэк 0З0нл0F0 булFан ебэктэй сэстэренэн» элэктереп ала. Борон-борондан халытс мифология^1нда сэскэ бэйле ырым-херэфэттэр йэшэгэн, сэстэ кешенец бар кесе тупланFан, тип hаналFан. Озон сэс толомдары ^э айырым бер мэFЭнэгэ, тыл-сымлы сифаттарFа эйэ, тип ышанFандар. Катын-тсыззыц сэс толомо муллытс, уцыш, бэхет hэм байлытс символын hынландырFан. Эпик эдэрзэ тсатын-тсыззыц сэсенэн (атты - ялынан) элэктереп алыу, уны тсулFа eйрэтеYгэ (атты) йэиhэ уFа эйэ булы^а (элеге эпоста hыуhылыуFа) ацлаталыр.

ТэY кYреYЗЭн hыуhылыуFа Fашитс булFан егет менэн тсыз араhында hYЗ эйтеше башла-на. Уларзыц тсара-тсаршы эйтеше - шиFри диа-логы айырым мэFЭнэгэ эйэ: ул ЗаятYлэктец сая тэYЭккэллеген саFылдыра. Егеткэ ^1у^шыу BЭFЭЗЭ иткэн байлытстар кэрэкмэй, тсыззыц янаузары ла тсуртсытмай: ул heйгэне есен бeтэhен дэ тсорбан итергэ - YЗенэ иц тсэзерле булFан атс шоцтсарынан, кYк толпарынан, хатта ата-эсэhенэн айырылырFа ла риза. Егеттец YЗе есен Yлергэ лэ эзер булыуын кYреп, тсыз ер егетен адты батшалыFына алырFа риза була.

Зашулэктец ата-эсэhенэн баш тартыу сэбэбен ацлау есен дэ Yткэн замандар кYЗлегенэн тсараш ташлау талап ителэ. Быны община (атай йорто) менэн тсаршылытстса ингэн герой ^злегенэн, шу-лай утс «Fаилэ hэм атай-эсэй» тигэн тешенсэлэр урын ала Fына башлаFан, «атай йорто»на тсарата «йылы» т0ЙF0лар эле ныFынып етмэгэн бик борон замандарзаFы ижтимаFи менэсэбэттэр ятстылыFынан сыFып тсараFанда Fына ацларFа мемкин [7, 78-се б.].

Эпик эдэр геройзарына бер донъяла йэшэп, икенсеhенэ кYсеп йeрeY артытс ауырлытс тыузырмай. БоронF0 тсараштар буйынса, адты донъяhы - ен-шайтандар, яман кестэр йэшэгэн урын, ул фани донъянан эллэ ни айы-рылмай. Эпоста тсыз егетте дала уртаhында ултырFан ап-атс кейез тирмэгэ алып килэ. Эпик

эдэр контексында АсылыкYл тебендэ йэшел туFай уртаhындаFы ап-атс кейез тирмэ образы YЗенэ кYрэ бер символ ролен Yтэй.

Кыз ЗаятYлэкте байтатс тсына ватсыт ата-эсэhенэ кYрhэтмэй йэшереп тота. Был деталь ят ^ззэр есен «тыйылFан» территорияFа ишара ^шатс, hэм ул Fаилэ-никах менэсэбэттэре урын-лаша башлаFан, Fаилэ нигезе hалынFан осорзо символлаштыра, кYрэhец. Э ^1у^шыузыц атаhынан йэшерен YЗ Fаилэhен тсорорFа базнат итеYе матриархат осоронда ты^ан боронF0 никах формаhыныц бер шаутсымы итеп тсабул ителэ [5, 107-се б.].

адты нисек кенэ йэмле булмаhын, батыр ты^ан ерен hаFына, hаFыныуы, моцайыуы йезенэ hары булып сыFа. ^1у^шыу уFа ярзам итергэ телэп тылсымлы кезге бYлэк итэ. Эпо-ста кезге - ул тсояш символы, бар нэмэне белеп-тойоп тороусы, параллель донъялаFы хэлдэрзе саFылдырыусы. Баштса халытстарзыц ижадында ла кезге тап шундай сифаттарFа эйэ (алтайзарзыц «Алтай-Буучай», тсалмытстарзыц «Джангар», теркмэндэрзец «Гер-оглы», тсырFыззарзыц «Манас», бYрэттэрзец «Гэсэр», Yзбэктэрзец «Алпамыш» эпостары). ЗаятYлэк тэ кезгенэн «АсылыкYлдец кеньятс ярында КараFас тауы бу-йында атс толпары хужа^ш кетеп тороуын, уныц эйэрендэ кYцелhез генэ атс ыласыны ултыры-уын» кYрэ hэм таFы ла ны^ыратс эсе боша, тыу-Fан яFын hаFыныу тоЙFоhо кесэйэ генэ. Ты^ан ятсты яратыу тоЙFоhо мотивы эпостыц теп идея-художество тсиммэтен дэ билдэлэй.

КейэYенец hаFыныуын белеп тсалFан hыу адты донъяhы батша^1 дейеYЗэренэ Балтсантаузы кYсереп алып тсайтырFа тсуша. Тик дейеYЗэр Балтсантаузы тапмайынса икенсе таузы кYсерэ, быны кYргэн ЗаятYлэк уларFа Балтсантаузы данлап йыр баштсара. Сэсэндэр оgталыFында эпик геройзыц кYцел торошо был йырза бар нескэлегендэ бик одта бирелэ. Эпостыц тап ошо урыны кульминацион нектэ лэ инде, артабан эдэр тамамланы^а бара. батшаhы уныц hаFышын, кYцел тешенкелеген ацлап тсабул итэ, тсызы менэн бергэ Атсбузатты, йылтсы ейере биреп, урта донъяFа озата. Э.Н. Кирэев малдыц кYлдэн эркелеп сы^ыу хэленэ тсаFылып, хатслы рэYештэ унда Fаилэ менэсэбэттэренец барлытстса килеYе менэн бер Yк ватсытта милек менэсэбэттэренец дэ урынлашыу мотивы саFылыуын билдэлэй [7, 82-се б.]. Кобайыр-иртэктэ «Атсбузат» эпосындаFы кеYек, ейерзец урFылып-тсайнап торFан hыузан сыFыу мотивы - ул мифологик ^1зат. Аттарзыц

дицгеззэн тсоро ергэ бадыуы ла киц билдэле hэм терки халытстарзыц фольклор эдэрзэренэ хас мотив (ятсут олонхолары, алтайзарзыц «Маадай-тсара» эпосы h.б.).

Эпостыц бер вариантында ла батыр hыу адты донъя^шда тороп тсалмай, ул hэр сатс тсатынын алып hыу адты батшЛы биргэн зур байлытс менэн ты^ан яFына тсайта. «Эпик герой ЭYЗем керэш алып бармай, э адты батшаhыныц «миhырбанлыFы» менэн генэ ецэ... был куренеште эпик геройзыц ирекле hэм YЗаллы эш итэ баш-лауы, кешенец илаhи кестэргэ бэйлэнгэнлегенэн арына башлауы тип hанарFа мемкин» [7, 31 -се б.]. Икенсенэн, был мотивта эпик геройзыц ты^ан яFына т0Fр0Л0F0, нытсышмалылыFы кYренэ, тимэк, герой холотс нытслыFын кYрhэтэ, ул эдэр дауамында егеттец хан булып тыуFан халтсына тсайтканында ла кYЗЭтелэ.

Йэштэр Асылы^л буйында яцы тормош башлай. Бер аззан ЗаятYлэктец атаhы Сэмэр хандыц вафаты тураhында яцылытс ишетелэ hэм уныц алты улы хан тэхете есен керэшэ. Халытс ЗаятYЛэктец илдэ тэртип hэм тыныслытс урынлаштырыуын Yтенэ. ЗаятYЛэк, тсыртс кен эсендэ кэлэшен килеп алырFа BЭFЭЗЭ биреп, Ьыу^шыуын Балтсан тауында тсалдырып китэ.

^п ватсыт YтеYгэ тсарамадтан, YЗ батырын онотмаFан ырыузаштарыныц бетэhе лэ, шул идэптэн нытс тсартаЙFан бер эбей зэ, уны бик шатла-нып тсаршылай, эммэ Заятулэк, баштса бик кYптэр кеYек, тсарсытсты танымай. Шул сатс эбейзец кYкрэгенэн hет hартсып, ЗаятYЛэктец битенэ сэсрэй, hэм ул эсэhен танып ала. ХикэйэлэYсе был хэлде Хозай тарафынан ебэрелгэн билдэ тип ацлатырFа телэhэ лэ, сюжет тутсымаhына дини мотивтыц hуцыратс килеп инеYе шик тыузырмай [11, 14-се б.]. Улыныц эсэhе менэн осрашыу мэле шулай утс тэрэн йекмэткегэ эйэ. Уны егеттец адты батшалыFында озатс ватсыт йэшэYен (эсэнец тсартайыу осоро) кYрhэтергэ телэп индерелгэн бер элемент тип кенэ тсабул итеYе тсыйын. Был йэhэттэн «эсэ hете» образына меhим MЭFЭHЭ hалынFан. Ошо символ аша бороето теркизэрзец мифологик тсараштарына нигезлэнгэн архаик мотив - эсэ hетен тэмлэгэн батырзыц яцынан, бетенлэй яцы сифатта тыуFан зат рэYешендэ тсабул ителеYен тедмерлэткэн ышаныу кYЗаллана. Бынан тыш, эсэ hете тсэрзэшлекте, ырыу симво-лын белдереYсе билдэ буларатс та йерегэн [15, 133-се б.].

Ил эштэре менэн йереп билдэлэнгэн ватсыт Yткэне hизелмэй зэ тсала, ЗаятYлэк БалтсантауFа

тсанатлы толпарында сабып килhэ лэ елгермэй, Ьыу^шыу Yлгэн була. Батыр кэлэшенэ тсэбер тсазып, YЗенец йерэгенэ булат hецге сэнсэ. Шулай итеп, ЗаятYЛэк менэн Ьыу^шыузыц тсэбере уртатс була. Уларзыц вафатынан hуц тсэбер уры-ны Дим баштсорттары есен изге урыюта ЭYерелэ. Баштсорт халытс ижадында шундай утс финал «гKузыйкYрпэс менэн Мая^ылыу» эпосын-да кYЗЭтелэ, терки халытстарыныц тсайhы бер кеньятс дастандарына ла хас. Шулай за эпос варианттарыныц кYбеhенец аз^ы бэхетле тамам-ланыш ала - ЗаятYЛэк hейгэне янына тсайтып, Ьыу^шыу менэн Балтсан тауында озатс йылдар бэхетле FYмер кисерэ.

Баштсорт эпостарын ейрэнеYгэ нигез hалFан Fалим Э.Н. Кирэев эдэрзец терлесэ тамамланы-уын ижтимаги куренештэр менэн бэйлэй. Билдэле булыуынса, фольклорза ул теп геройзыц эш-тсылытстары аша саFылдырыла. Fалим фекеренсэ, тса^ы бер варианттарза хэл-ватсиFаларзыц фажотэ менэн бетеYе теп геройзыц Fаилэ тсороуза эзлекле булмауы (элек ташлап киткэн ырыузаштары йэйлэYенэ эйлэнеп тсайтыуы [7, 86-87-се б.]) менэн ацлатыла. А.С. Мирбада-леваныц фекеренсэ, фажиFЭ менэн тамамланыу кYренеше - баштсорт сюжеттарына кенсыFыш романтик эдэрзэренец Й0F0нт0h0 ул [9, 41-се б.]. Без зэ ошо тсараш ятслыбыз.

Шулай итеп, баштсорт халытс эпик мирадыныц сюжет нигезендэ «тэутормош йэмFиэт тсоролошо тсатсшай башлаFан мэлдэге айырым Ygеш осорон саFылдырFан тормош материалы ята» [7, 76-сы б.]. Баштса эдэрзэрзэн YЗенец хисле йекмэткеhе менэн айырылып торFан мифик-романик сюжет быуындан-быуыета кYCЭгилешлеген ЮFалтмаFан, шул утс ватсытта ул яцы художестволы hэм ижади тасуирлаузар, образдар менэн тулылана барFан.

«ЗаятYЛэк менэн Ьыу^шыу» эпосыныц образлы-нэфис теле эдэрзец идея-художестволы йекмэткеhе менэн тыFыз бэйлэнгэн, уныц hYрэтлэYЗэре йэнле, геройзарзыц хис-т0ЙF0лары тэьдирле hэм тулы итеп саFылдырыла, hYрэтлэY сараларына бик бай. Образлы саFыштырыузар, саFыу эпитеттар, гипербола алымдары тсобайыр-иртэкте ылытстырFыс, ундаFы мажараларзы мауытстырFыс, образдарзы базыгеыратс кYЗ алдына килтерергэ, тулы мэFЭнэhендэ ацларFа булышлытс итэ, hэм был эпик мирадтыц YЗенсэлеге лэ тап шунда.

Эдэрзэ эпитеттар иц саFыу hэм характерлы hYрэтлэY саралары булып тора. Даими эпитеттар ара^шан «тсацFылдаусы тсаззар», «сыцрау

торналар», «алпан-толпан атлаFан hоро айыу», «етез ейрэк», «алтын таратс», «сылтыр шишмэ», «Yткер ^ззэр» кеYек hYЗбэйлэнештэр уцышлы тсулланыла. Тедтэрзе анытслаусы эпитеттар за эпик hYрэтлэYгэ YЗенсэлекле саFыу бизэктэр hала, йэм едтэй, бындай эпитеттар - сэсэндэрзец яраткан hYрэтлэY алымдары. Мэдэлэн, эдэрзэ hыу батшаhына тсаFылышлы бетэ тедтэр зэ тсараFа мансылFан: «тсап-тсара кейемдэ, тсара аттса атланFан, эйэр янында тсара ыласыны бар». Кара - ул ер адты донъяhы теде, тсарацFылытсты, яуызлытсты символлаштырыусы, образдыц кире герой икэнлегенэ ишаралаусы. «Атс» эпитеты, киреhенсэ, изге hаналFан тедтэрзец береhе, ятсшылытс, тазалытс, сафлытсты ацлата. Атс тед символикаhы эдэрзэ теп геройзыц ярзамсылары образдарында, кeнкYреш эйберзэрендэ лэ саFылыш ала: атс ат, атс толпар, атс ябалатс, атс ыла-сын, атс HЭЖЭFЭЙ, атс тсанаттар, атс тирмэ. Тылсым-лы тедкэ эйэ булыусы эйберзэр иhэ эпоста зур MЭFЭHЭYИ урын билэй, мэдэлэн, ^1у^шыузыц эйберзэре алтын тедендэ: алтын таратс, алтын сэс тсаптырмаhы. Мифологияла алтын теде - ер адты донъя^шыц да символы ул.

Эпоста бер-береhен тулыландырыусы ике йэки унан ^берэк анытслаусы hYЗЗЭн торFан тсатмарлы эпитеттар за йыш осрай. Мэдэлэн: Колагы мицле твлкв алган, Ауы§ы канлы буре алган [4, 182-се б.]. Ел еткермэй елдергэн, Кэрэкте алдан белдергэн. Кук толпар§ан бщэйем [4, 182-се б.]. Текста тсатмарлаштырылFан эпитеттар сифа-тында саFыштырыузар за килэ: Айры колак, йылтан ку§, Бyреhе куп Балкантау [4, 184-се б.]. Эпик текста эпитеттар сюжеттыц MЭFЭHЭYИ hэм эмоциональ кесен арттыра, «hYрэтлэY сара-лары айырым ситуацияларза тэFЭЙен сифатка эйэ булып, эдэрзец hэр елешен саFыу тедтэргэ буяй, уныц теленэ образлылытс, йэнлелек, нэфислек едтэй» [6, 43-се б.].

Шулай утс тсобайыр-иртэктэ саFыштырыу алымы ла мehим художестволы hYрэтлэY сараhы булып тора. Эдэрзэ саFыштырыузар кеуек ярзамсы hYЗенэн, -тай, -тэй, -дай, -дэй, -§ай, -§эй ялFаузарынан барлытстса килгэн. Мэдэлэн, атс ыласын, кYккэ сейелгэс, ак нэжэгэщэй ялт-йолт уйнай, толпар ук кеуек алга атыла, э ^шыуыныц сэстэре ебэктэй йомшак.

Баштсорт халтсыныц эпик эдэрзэрендэ гипербола (арттырып, кесэйтеп hYрэтлэY) - бик

мehим саFыштырыу сараhы. «Гиперболизм, художестволы сара буларатс, утсыусы^а эдэрзец т0ЙF0лар тулылыFын саFылдырырFа ярзам итэ, hYрэтлэнгэн хэлдэрзе эмоциональ-эстетик рухта тсабул итеY кесен арттыра» [12, 87-се б.]. Эпоста терле эйберзэрзец сифаты арттырып, шашты-рып кYрhэтелэ, тэбиFЭт куренештэре саманан ашып тсоторона, персонаждарзыц тед-тсиэфэте, тсылытстары саFыуыратс тед ала.

Эпик эдэрзэ образдар бирелешендэ поэтик алымдарзыц сиклэнгэнлеге лэ игтибарзы йэлеп итэ. Геройзарзыц портретын hYрэтлэY ютс тиер-лек, бары тик персонаждарзыц hаран рэYештэ теге йэки был ^1заттары Fына билдэлэнгэн. Мэдэлэн, эдэрзэ ЗаятYлэк баhадир кэYЗЭле атс йезле, ул илаhи сифаттары булFан бар ятстан камил герой итеп тYгел, э иц тэYЗЭ ябай кеше булып кэYЗЭлэндерелгэн. ЗаятYлэктец кэлэше иhэ экиэттэрзэге тсэзимге hылыуыныц

hызаттарына эйэ. Уныц матурлы^ын без сэсэндец тсыдтса hэм ытссым hYрэтлэYЗэренэн генэ тоя алабыз: батыр тсыззыц «сибэрлеген кYргэс hушына килэ алмай», hылыу, гYЙэ «тсояш нурзарынан хасил булFандай», уныц сэстэре иhэ «ебэктэй, алтмыш терhэк 0З0нл0F0нда» h.б. Эдэрзэ геройзарзыц портретын hYрэтлэYгэ тсараFанда, ^берэк уларзыц айырым тсылытстары, баштсарFан Fэмэлдэре, уларFа бэйле барFан хэл-ватсоталар ентеклерэк hэм бары^ыратс тасуирлана.

Шулай итеп, «ЗаятYлэк менэн hыуhылыу» тсобайыр-иртэге - YЗендэ архаик hызаттар туплаFан кYлэмле эдэр, халытстыц художество одталы^ыныц яцы бадтсыстса кYтэрелеYе eлгehe. Эпик эдэр баштсорт халтсыныц кYп быуатлытс ижади эшмэкэрлеге рухи тсиммэттэренец береhе, ул эле лэ халытс хэтерендэ hэм баштсарыу тэжрибэhендэ hатслана килэ.

ТСУЛЛАНЫЛГАН Э?ЭБИЭТ

1. Ахмадрахимова О.В. Сравнительное изучение вариантов и литературных версий башкирского народного эпоса «Заятуляк и Хыухылу». Уфа: Гилем, 2018. 125 с.
2. Байымов Р.Н. Баштсорт эзэбиэте Ь1эм уныц борожо сыFанатстары // АFизел. 2006. № 9. 125-148-се бб. (Башкирская литература и ее истоки // Агидель. 2006. № 9. С. 125-148).
3. Баштсорт халытс тсобайыр-иртэктэре / проект авторы, тeзeYсе, Fилми редактор, инеш hYЗ языусы Ф.А. Нэзершина. Инглиз тел. текст. яуаплы мехэрр. С.F. Шафитсов. 9фе: "Китап", 2010. 280 б. (Башкирские народные эпические сказания / автор проекта,

сост., науч. редактор, автор вступ. ст. Ф.А. Надршина. Ответ. ред. текстов на англ. яз. С.Г. Шафиков. Уфа: Китап, 2010. 280 с.).

4. Башкорт хальгк ижады. Эпос. 3 т. / твзвYсе Э.М. Свлэймэнов, инеш мэкэлэ М.М. Сэгитов, hY3 ахыры Э.М. Свлэймэнов, Р.Ф. Рэжэпов. 9фв: Башкортостан китап нэшриэте, 1998. 448 б. (Башкирское народное творчество. Эпос. Т. 3 / сост. А.М. Су-лейманов, предисл. М.М. Сагитов, послесл. А.М. Су-лейманов, Р.Ф. Ражапов. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1998. 448 с.).
5. Галин С.А. Башкирский народный эпос. Уфа: Аэрокосмос и ноосфера, 2004. 320 с.
6. Каррыева А.Б. Поэтическая система эпоса «Ге-роглы». Ашхабад: Ылым, 1990. 122 с.
7. Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1970. 304 с.
8. Котов В.Г. Башкирский эпос «Урал-батыр»: Историко-мифологические основы. Уфа: Гилем, 2006. 408 с.
9. Мирбадалева А.С. Башкирский народный эпос // Башкирский народный эпос. М.: Наука, 1977. C. 8-51.
10. Надршина Ф.А. Великое творение народа // Урал-батыр. Башкирский народный эпос / проект, вступ. ст., подготовка текстов Ф.А. Надршиной. Уфа: Информреклама, 2003. С. 28-44 (на башк., русск. и англ. яз.).
11. Нэ^ершина Ф.А. Рухи хазиналар. Эфв: Башкортостан, 1992. 78 б. (Надршина Ф.А. Духовные сокровища. Уфа: Башкортостан, 1992. 78 с.).
12. Пюрвеева Н.Б. Поэтика героического эпоса «Джангар». Элиста: АПП «Джангар», 2003. 240 с.
13. Рэжэпов Р.Ф. Башкорт эпик комарткыларыныц мифологик нигеззэре. 9фв: Fилем, 2006. 124 б. (Ряза-пов Р. Ф. Мифологические основы башкирских эпических памятников. Уфа: Гилем, 2006. 124 с.).
14. Сэгитов М.М. Башкорт халык эпосыныц мифологик hэм тарихи нигеззэре. 9фв: Китап, 2009. 280 б. (Сагитов М.М. Мифологические и исторические основы башкирского народного эпоса. Уфа: Китап, 2009. 280 с.).
15. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири / отв. ред. И.Н. Гемуев. Новосибирск: Наука. Сибирское отд-ние, 1988. 225 с.

REFERENCES

1. Akhmadrakhimova, O.V. Sravnitel&noye izucheniye variantov i literaturnykh versiy bashkirskogo narodnogo eposa "Zayatulyak i Khyukhylu" [Comparative Study of

Options and Literary Versions of the Bashkir Folk Epic Zayatulyak and Khyuhylu]. Ufa: Gilem, 2018. 125 p. (in Russ.).

2. Bajymov, R.N. Bashkort 9d9bi9te ham unyg borongo syganaktary [Bashkir Literature and Its Sources]. Agidel Magazine. 2006. No. 9. P. 125-148 (in Bash.).
3. Bashkort khalyk kobajyr-irtaktare [Bashkir Folk Epic Stories]. Project&s Author, Ed., Introductory Article by F.A. Nadrshina. English Ed. S.F. Shafikov. Ufa: Kitap, 2010. 280 p. (in Bashkir, Russian and English).
4. Bashkort halyk izhady. Epos. 3 t. [Bashkir Folk Art. The Epic. Vol. 3]. Compiled by A.M. Suleymanov, Foreword by M.M. Sagitov, Afterword by A.M. Suleymanov, R.F. Razhapov. Ufa: Bashkir Book Publishing House, 1998. 448 p. (in Bash.).
5. Galin, S.A. Bashkirskij narodnyj epos [The Bashkir Folk Epic]. Ufa: Aerokosmos i noosfera, 2004. 320 p. (in Russ.).
6. Karryeva, A.B. Poeticheskaya sistema eposa "Gerogly" [The Poetic System of the Epic Gerogly]. Ashgabat: Ylym, 1990. 122 p. (in Russ.).
7. Kireev, A.N. Bashkirskij narodnyj geroicheskij epos [Bashkir Folk Heroic Epic]. Ufa: Bashkir Book Publishing House, 1970. 304 p. (in Russ.).
8. Kotov, V.G. Bashkirskij epos "Ural-batyr": Istoriko-mifologicheskie osnovy [Bashkir Epic Ural-batyr: Historical and Mythological Foundations]. Ufa: Gilem, 2006. 408 p. (in Russ.).
9. Mirbadaleva, A.S. Bashkirskij narodnyj epos [Bashkir Folk Epic]. Moscow: Nauka, 1977. P. 8-51 (in Russ.).
10. Nadrshina, F.A. Velikoe tvorenie naroda [Great Creation of the People]. In: Ural-batyr. Bashkirskij narodnyj epos [The Ural-batyr. Bashkir Folk Epic]. Project, Introductory Article, by F.A. Nadrshina. Ufa: Informreklama, 2003. P. 28-44 (in Bashkir, Russian, and English).
11. Nadrshina, F.A. Rukhi khazinalar [Spiritual Treasures]. Ufa: Bashkortostan, 1992. 78 p. (in Bash.).
12. Pyurveeva, N.B. Poetika geroicheskogo eposa "Dzhangar" [Poetics of the Heroic Epic The Jangar]. Elista: Jangar APP, 2003. 240 p. (in Russ.).
13. Ryazapov, R.F. Bashkort epik komartkylarynyy mifologik nigeddare [Mythological Foundations of the Bashkir Epic Monuments]. Ufa: Gilem, 2006. 124 p. (in Bash.).
14. Sagitov, M.M. Bashkort khalyk eposynyq mifologik ham tarikhi nigeddare [Mythological and Historical Foundations of the Bashkir Folk Epic]. Ufa: Kitap, 2009. 280 p. (in Bash.).
15. Traditsionnoe mirovozzrenie tyurkov Yuzhnoj Sibiri [Traditional Worldview of the Turks of Southern Siberia]. Ed. I.N. Gemuev. Novosibirsk: Nauka. Siberian branch, 1988. 225 p. (in Russ.).
башкирский фольклор народное творчество эпические произведения сказание поэтика жанр изучение bashkir folklore folk art epic works
Другие работы в данной теме:
Контакты
Обратная связь
support@uchimsya.com
Учимся
Общая информация
Разделы
Тесты