Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ЛИКВИДЛИГИНИ БОШ^АРИШ
Акбар Намазович Расулов Чирчик давлат педагогика институти
Аннотация: Мазкур маколада тижорат банклари ликвидлигини
бошкаришдаги муаммолар ва унинг кискача ечимлари куриб чикилган шу билан бирга мамлакатимизда иктисод тизимида олиб борилаётган ислохотлар хам мухокама этилади.
Калит сузлар: ликвидлилик, риск, иктисод, банк, молия, акция.
LIQUIDITY MANAGEMENT OF COMMERCIAL BANKS
Akbar Namozovich Rasulov Chirchik State Pedagogical Institute
Abstract: The article examines the problems of liquidity management of commercial banks and their brief solutions, as well as ongoing reforms in the country&s economic system.
Маълумки, ликвидлилик рискни бошкариш усуллари ички ва ташки омиллар таъсирида тизимли ва стихияли равишда ривожланиб боради. Хусусан, банк операциялари ва хизмат курсатиш турларининг ортиб бориши, молиявий инструментларнинг кенг куламда кулланилиши, шунингдек кредит муассасалари уртасидаги ракобатнинг кучайиши ликвидлилик рискларини бошкариш усулларининг шаклланиб боришига сабаб булди. Фикримизча, ликвидлилик рискни бошкаришни тизимлаштириш ва уни учта бугинга ажратиб урганиш максадга мувофик булади. Бунда биринчи бугинга ликвидлилик рискини тартибга солувчи ташкилий асосларни киритиш мумкин. Масалан, Узбекистонда ташкилий асослар таркибига "Узбекистан
Республикасининг Марказий банки", "Банклар ва банк фаолияти" тугрисидаги конунлар, Марказий банкнинг тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш билан боглик булган меъёрий-хукукий хужжатлар, тижорат банклари томонидан ишлаб чикилган ва амалиётга жорий этилган меъёрий хужжатлар мажмуини киритиш мумкин. Иккинчи бугинга эса "Узбекистан
Республикасининг Марказий банки" тугрисидаги конуннинг 51-моддасига мувофик тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошкариш билан боглик булган иктисодий меъёрларни киритиш мумкин.
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
Тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошкаришга доир маълумотлар базаси бошкариш тизимининг мухим бугинларидан бири хисобланади. Бирок, утиш иктисодиёти мамлакатларида маълумотлар билан таъминлаш муаммоси долзарб муаммолардан бири, чунки сифатсиз маълумотларга асосланган хулосалар кутилаётган натижаларни бермайди.
Маълумки, методологиянинг назарий жихатлари гносеологиянинг билиш философиясига асосланади. Методологиянинг амалий жихатларида эса муаммонинг амалий ечимларига эришишнинг йуллари ва усуллари кулланилади. Демак, методологиянинг назарий жихатларида унинг макбул моделлари кузда тутилса, унинг амалий жихатларида эса натижага эришишнинг алгоритмлари ва усуллар ёрдамида мавжуд муаммоларнинг ечимлари аникланади. Шу билан бирга, уларни шартли равишда расмий ва норасмий гурухларга хам ажратиш максадга мувофик. Ликвидлилик рискини бошкариш усулларининг расмий гурухига тижорат банклари фаолиятининг назоратини олиб борувчи идоралар, Марказий банклар ва халкаро банк кумиталарининг расман белгилаб куйган мезонларини ва андозаларини киритишимиз мумкин.
Банк аналитиклари ва экспертлари томонидан махаллий ва халкаро молия бозорларида кечаётган жараёнларни кузатиш ва тахлиллар асосида шакллантирилган мантикий хулоса ва тавсиялар ликвидлилик рискларни бошкаришнинг норасмий усуллари хисобланади. Бундай усуллар таркибига ГЭП тахлили, стресс-тест тахлили, сценарий тахлили, коэффициент тахлили ва шу каби бошка тахлил усулларини киритиш мумкин.
Дастлаб тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошкаришдаги асосий масала мазкур рискнинг юзага келиш сабаблари, кулами ва таъсири аникланади хамда уларни бошкариш юзасидан зарурий усуллар танланади. Бу жараён эксперт бахолаш усули (ГЭП тахлили, стресс-тест тахлили, сценарий тахлили, коэффициент тахлили) ёрдамида амалга оширилади.
Тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бахолашда корреляцион тахлил, регрессион тахлил, омилли тахлил, пул окими тахлили ва бошка шу каби усуллардан фойдаланилади.
Тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошкаришда банк акциядорлар кенгаши, банк бошкарув кенгаши ва аъзолари хамда тизимда фаолият юритадиган масъул ходимлар коллегиал равишда фаолиятни ташкил этишлари зарур булади. Албатта, ликвидлилик рискини бошкариш жараёнида расмий методология билан биргаликда норасмий ёндашувлар хам жорий этилади.
Тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошкаришга норасмий ёндашув деганда банк аналитиклари ва экспертлари томонидан махаллий ва халкаро молия бозорларида кечаётган жараёнларни кузатиш ва тахлиллар
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
асосида шакллантирилган мантилий хулоса ва тавсиялар назарда тутилади. Бундай методология таркибига ГЭП таулили, коэффициент таулили, стресстест таулили, сценарий таулили ва бошуа усулларини киритиш мумкин.
Айтиш жозики, тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошуариш методологиясининг икки жиуати мууим урин тутади. Биринчиси, унинг назарий асослари булса, иккинчиси, мавжуд муаммоларнинг ечимига уаратилган усулларни яратиш ва амалиётга ууллашдан иборат. Бу эса тижорат банкларининг ликвидлилик рискининг хавфсиз даражасини таъминлаш ва уларни самарали бошуаришда уатор усулларни жорий этишни тауозо этади.
Ликвидлиликни уоплаш меъёрининг маусади банкларда ликвидлилик рискининг эластликлигини уаракатга келтириш, юуори ликвидли активларнинг адекватлик даржасини мустаукамлаш ва активларнинг науд пулларга айланишини кафолатлаш, 30 календар куни давомида ликвидлилик талабларини ликвидлилик инуирози сценариясига мувофиулаштиришдан иборат. Манбалардан уатъий назар, мазкур меъёр инуироз шароитида пайдо буладиган шок уолатларининг олдини олади ва натижада банк секторининг имкониятини яхшилаши мумкин.
Ликвидлиликни уоплаш меъёри коэффициентини уисоблаш ууйидаги
алгоритм ёрдамида амалга оширилади:
Pt = ^> 100 (1)
бунда Pt - ликвидлиликни уоплаш меъёри коэффициент;
At - юуори ликвидли активлар;
St - кейинги 30 кун ичидаги жами соф чиуим.
Ликвидлиликни уоплаш меъёри коэффициенти банкларда ликвидлиликка доир тасодифий уодисаларнинг юзага келишини бауолаш маусадида ликвидлиликни уоплашнинг анъанавий методологиясига асосланади. Ликвидлиликни уоплаш меъёри одатда юуори ликвидли активларнинг кейинги 30 кун ичидаги жами соф чиуимга булган нисбати 100% тенг ёки ундан ортиу булиши билан аниуланади. Ушбу коэффициент юуори ликвидли активларининг кейинги 30 кун ичида кутилиши мумкин булган чиуимларни - мажбуриятларни уай даражада уоплаш имкониятини белгилаб беради, бунда унинг меъёрий даражаси минимум 100 фоиз уилиб урнатилган. Сценария учун соф чиуимлар келгусида 30 календар кун давомида уисобланиб борилиши лозим. Андаза уз навбатида мазкур нисбат уийматини 100%дан кам булмаслигини талуозо этади (юуори ликвидли активлар зауираси уаттиу чоралар белгиланганда соф чиуимга тенг булиши зарур).
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
Банклар андаза талабларига риоя килишлари хамда ликвидлилик буйича юзага келадиган жиддий инкирозлардан химоя килиш максадада юкори ликвидли активлар захирасини саклашда жавобгар хисобланади.
Халкаро Базель Кумитаси томонидан ликвидлиликнинг коплаш меъёри-дан халкаро банк амлиётида жорий этишга куйилган минимал талаби 1 январь 2015 йилдан бошлаб 60%, 1 января 2016 йилда 70%, 1 января 2017 йилда 80%, 1 января 2018 йилда 90%, 1 января 2019 йилда 100% микдорда режалаштирилган.
Соф баркарор молиялаштириш меъёрининг максади банкнинг актив операцияларини урта ва узок муддатли маблаглар билан таъминлаш максадида соф баркарор молиялаштиришни йулга куйишдан иборат. Мазкур андаза йил давомида банк активларининг ликвидлилик хусусиятларига асосланган холда баркарор молиялаштиришнинг минимум микдорини белгилайди. Соф баркарор молиялаштириш меъёри ликвидлиликни коплаш меъёрига кушимча хизмат килиши, назорат кучларини мустахкамлаши, банкнинг ликвидлилик рискининг олдини олишга нисбатан таркибий узгаришлар килиши, активлар ва амалий фаолият турларини узок муддатли баркарор молиялаштиришни йулга куйишда минимал механизмларни харакатга келтириш учун ишлаб чикилган.
Соф баркарор молиялаштириш меъёри банкнинг аналитиклари ва экспертлари томонидан фойдаланадиган соф ликвидли активларни ва бошлангич капитални бахолашда анъанавий методологияга таянади. Мазкур методология ноливкидли активлар, кимматли когозларни маблаглар билан баркарор молиялаштириш учун хизмат килади. Баркарор молиялаштириш манбалари банк мажбуриятлари ва кузда тутилмаган мажбуриятларни уз ичига олади. Бу мажбуриятлар ликвидлиликка булган талабни таъминлаш учун маъсул хисобланади.
Соф баркарор молиялаштириш меъёри баркарор молиялаштиришдаги мавжуд маблагларнинг баркарор молиялаштиршдаги зарурий маблаглар нисбати билан аникланади. Бу нисбат 100 фоиздан ортик булиши лозим. Баркарор молиялаштириш акция турлари, микдори, йил давомида фондларни ишончли маблагоар манбалари билан таъминлаш оркали аникланади. Банкнинг молиялаштириш хажми активлар ликвидлигининг хусусиятлари билан аникланади.
Халкаро Базель Кумитаси томонидан соф баркарор молиялаштириш меъёридан Узбекистан Республикаси банк амлиётида жорий этишга куйилган минимал талаби 2019 йил 1 января дан бошлаб режалаштирилган. Фикримизча, юкорида таъкидланган халкаро Базель кумитасининг тамойиллари, усуллари ва ликвидлилик коэффициентларининг Узбекистон Республикаси банк амалиётига жорий этилиши банк фаолиятининг баркарорлигини таъминлаш, ликвидлилик даражасини ошириш ва тулов кобилиятликни мустахкамлашга хизмат килади.
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
Бирок банкнинг активлари таркибида юкори ликвидли активларнинг саклаб турилиши банкнинг даромадлигига салбий таъсир курсатиши хам мумкин.
Айтиш жоизки, Марказий банк тижорат банкларининг капиталига куйиладиган талабларни ошириш оркали уларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш максадида умумий капитал ва биринчи даражали капиталнинг монандлигини мос равишда 2016 йил 1 январдан 11,5 ва 8,5 фоиз, 2017 йил 1 январдан 12,5 ва 9,5 фоиз, 2018 йил 1 январдан 13,5 ва 10,5 фоиз, 2019 йил 1 январдан 14,5 ва 11 фоиз микдорда белгилаган; бир карз олувчи ёки бир-бирига дахлдор карз олувчилар гурухига таваккалчиликнинг энг куп микдори; йирик кредит таваккалчилик ва инвестицияларнинг энг куп микдори; ликвидлилик коэффициенти; активларни таснифлаш ва бахолашга доир талаблар, шунингдек мазкур таснифлар асосида банкнинг операция харажатлари жумласига киритиладиган чегирмалардан шубхали ва харакатсиз карзларга карши ташкил этиладиган захираларни шакллантиришни талаб этади.
Тижорат банкларининг ликвидлилик рискини бошкариш усулларининг назарий ва амалий жихатлари юзасидан амалга оширилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосаларни шакллантирдик:
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
Фойдаланилган адабиётлар
предприятия: сущность, необходимость и вопросы
диагностики. Интернаука, 3(149), 46-49.
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
Joint-Stock Commercial Banks in the Turkestan Region (Late xix - Early xx Centuries). ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal, 10(6), 1509-1518.
References
предприятия: сущность, необходимость и вопросы
диагностики. Интернаука, 5(149), 46-49.
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
teaching of Abdurakhman Jami. JOURNAL OF CRITICAL REVIEWS, 7(17), 112116.
Joint-Stock Commercial Banks in the Turkestan Region (Late xix - Early xx Centuries). ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal, 10(6), 1509-1518.
www.openscience.uz
Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
www.openscience.uz