Спросить
Войти

ЮМШОҚ БУҒДОЙ ДУРАГАЙ ТИЗМАЛАРИДА ҲОСИЛДОРЛИКНИНГ БИОМЕТРИК КЎРСАТКИЧЛАРГА БОҒЛИҚЛИГИ

Автор: Дилмуродов Ш. Д.

4. Сидератлар кулланилганда картошка навларининг х,осилдорлиги гектаридан 26,132,0 тоннани ташкил этиб, назорат(кузги шудгор)га нисбатан гектаридан 5,1-10,2 т. (27,6-46,8 %) кушимча х,осил олинади. Кузги муддатда сидерат экин сифатида горох соф ёки мойли турп билан аралаш х,олда экилганда навлар буйича гектаридан 31,4-35,5 тонна ёки назоратга нисбатан 9,6-12,3 тонна кушимча х,осил олишни таъминлайди.

5. Картошка навларидан энг юкори товар (30,3-35,0 т/га), уругбоп (21,2-25,4 т/га) х,осилдорлик ва купайиш коэффициенти (6,4-7,7) кузги муддатда сидерат сифатида соф х,олда горох ёки уни мойли турп билан аралаш х,олда экилганда олинади ва айниган туганаклар улуши 3,0-3,4 % га камаяди. Кузги сидератлар шароитида устирилган уруглик туганаклар экилганда навлар буйича дала унувчанлик 99,6-99,9% ёки 6,0-6,4% га юкори булиб, униб чикиш 3-5 кун олдин, усув даври 6-9 кунга, бир тупда поялар сони 1,7-2,1 донага зиёд булади ва вирусли касалликлар билан касалланиши очик х,олда 10,7-11,1 % га, яширин х,олда 23,8-24,5 % га камаяди.

АДАБИЁТЛАР

1. Горелов Е.П., Орипов Р.О. Сидераты в борьбе с засоренностью полей // Журнал Сельское хозяйство Узбекистана. - 1972.- № 8.- С. 15-17.
2. Орипов Р.О. Фитосанитарное и биоэнергетическое значение промежуточных культур. -Т.,1988.- С.50.
3. Эрназаров И.И. Пахтачиликда оралик экинлар. - Т.: Мех,нат, 1988. - С.82.
4. Холиков Б.М. Такрорий экинлар ва тупрок унумдорлиги // Узбекистон кишлок хужалиги. -Т., - 2004. - № 5. - 42 б.
5. Бердников А.М., Косьянчук В.Р. Возделывание картофеля с использованием сидератов // Журнал Земледелие. - М., - 1999. - № 4. - С.26.
6. Свист В.Н., Марухленко А.В. При запашке сидератов урожай и качество картофеля повышаются // Журнал Картофель и овощи. - 2010. - № 4. - С. 16-17.
7. Гришин С.А., Брысозовский И.И. Совместное внесение сидератов и минеральных удобрений повышает доходность отрасли // Журнал Картофель и овощи. - 2010. - № 1. -С.6-7.
8. Терехов И.В. Сидераты эффективны // Журнал Картофель и овощи. - 2015. - № 7. - С.33-34.
9. Методика исследований по культуре картофеля. - М.: ВНИИКХ, 1967. - С.204.
10. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М.: Агропромиздат, 1985. - С.351.

УУТ: 633.11-631.52 Дилмуродов Ш.Д., Бойсунов Н.Б.

юмшо; БУГДОЙ ДУРАГАЙ тизмаларида хрсилдорликнинг БИОМЕТРИК КУРСАТКИЧЛАРГА БОГЛЩЛИГИ

Дилмуродов Ш.Д. - к/х.ф.ф.д., катта илмий ходим; Бойсунов Н.Б. - таянч докторант (Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти Кашкадарё филиали)

В статье приведены данные об изучении влияний биометрических показателей на урожайность линий селекционного питомника, а также о отборных работах 245 сортов и гибридных линий мягкой пшеницы селекционным путём.

This article presents data on the study of the effects of biometric indicators on the productivity of the lines of a breeding nursery, as well as on selective works of 245 varieties and hybrid lines of common wheat in a selective way.

Кириш. Юмшок бугдой (Triticum aestivum L.) дунё кишлок хужалигида энг мухим бошокли дон экинларидан бири хисобланиб, жами экин майдонларининг 17 фоизини эгаллайди ва хар йили 700 миллион тоннадан ортик дон хосили етиштирилади [3]. Дунё ахолисининг ортиб бориши озик-овкатга булган талабнинг ортишига сабаб булмокда. Бу муаммоларни хал этишда дон хосилдорлигини ошириш, ракобатбардош, хар бир тупрок ва иклим шароитига мос янги яратилган интенсив типдаги навлардан, шунингдек фан ютуклари ва илгор техник воситалардан унумли фойдаланиш асосий омиллардан бири булиб хисобланади.

2019 йилда республикамизда 7 миллион 130 минг тонна галла хирмони жамгарилди. Биринчи марта бошокли дон экинларидан юкори хосил етиштиришни рагбатлантириш тизими жорий этилгани узининг улкан ижобий самарасини берди. Андижон, Фаргона, ^ашкадарё, Тошкент ва Хоразм вилоятларида хосилдорлик гектарига 65-67 центнерга етгани ана шундай янгича ёндашувнинг махсули булди [1].

Х,осилдорликни янада ошириш максадида жанубий худудларда тупрок ва хаво хароратининг кутарилишини хисобга олиб тезпишар, кургокчиликка чидамли хамда хосилдорлик микдори юкори булган бугдой навларини яратиш буйича илмий тадкикотлар утказиш юртимиз селекционер олимлари олдида турган жуда мух,им вазифадир.

Тадкикот материаллари ва методлари. Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадкикот институти ^ашкадарё филиалида дурагайлаш йули билан яратилган 245 та дурагай тизмалари ^арши булими марказий тажриба майдонида экилиб, х,ар томонлама кимматли хужалик белги ва хусусиятларига тавсиф берилди х,амда селекция жараёнида танлаш ишлари амалга оширилди. Тажрибани жойлаштириш ва тажриба давомида фенологик кузатиш, хисоб ва тахлиллар Бутуниттифок Усимликшунослик институти (ВИР, 1984) услуби буйича амалга оширилди.

Бугдой усимлиги махсулдорлиги селекцияда мухим ахамият касб этади. Махсулдорлик хосилдорликни белгилашда энг мухим белги хусусиятларни узида мужассам килган ва улар бир-бири билан узвий богликдир. Маълум бир унсурлар навдорлик хусусиятига мутаносиб равишда ирсиятга боглик ва унчалик катта булмаган узгаришлар оркали узгариши мумкин (бошок узунлиги, бошокдаги дон сони) ва ташки шароит омиллари ва йиллар (махсулдор тупланиш) мобайнида, усимликнинг ривожланиш шароитига караб узгариши мумкин. Х,осилдорлик бир хил булганлиги билан унинг структуравий тузилиши хар хил булиши мумкин ва махсулдорликни оширишда бошлангич манбаларга куйилаётган талаб узгачадир.

Янги яратилаётган нав худудда экилиб келинаётган навлардан юкори хосилдор булиши асосий селекциянинг максадларидан бири булиб, навларнинг биометрик курсаткичлар юкори хосилли усимликларни танлаб олиш имкониятини беради ва уни бахолаш бугдой навлари учун энг долзарб ишлардан хисобланади. Урганилган нав ва дурагайларнинг усимлик буйи, охирги бугин узунлиги, бошок узунлиги, бошокчалар сони каби биометрик курсаткичлари устида улчов ишлари олиб борилди.

Тадкикот натижалари. Тадкикотларга кура нав ва тизмаларнинг буйи 76-135 см ораликда булганлиги кайд килинди. Усимлик буйи 90 см ва ундан паст булган калта пояли дурагай тизмалар сони 14 та ни ташкил этганлиги аникланди. Усимлик буйи 91-110 см булган дурагай тизмалар сони 172 та ни, 110-120 см булганлари сони 42 та ни, 121 см дан юкори булган дурагай тизмалар сони 17 та ни ташкил этганлиги урганилди.

Сунги йилларда кургокчиликнинг тез-тез такрорланиши урта ва узун пояли дурагай тизмаларни танлашда сабаб булмокда, чунки урта ва узун пояли тизмалар иклимнинг кургокчил булган йиллари, пакана ва калта пояли тизмаларга нисбатан, поядаги намлик ва озик моддалар хисобига донни керакли моддалар (крахмал, оксил ёг ва бошка) билан таъминлаб юкори хосилдорликни намоён килади.

Юмшок бугдой донининг шаклланиши ва ривожланиши, (гуллаш, сут, мум пишиш фазалари) махаллий шароитда хаво хароратининг кутарилиши, намликнинг пасайиш даврига

1-жадвал

Дурагай тизмалар курсаткичларининг биометрик улчов натижалари

Делянка № Нав ва дурагай тизмалар номи Усимлик буйи, см Етиб колишга чидамлил иги, балл Охирги буFИH узунлиги, см Бошок узунлиги, см * я 2 з § 3 а ч оа И ч Х,осилдор лик, ц/га

1 Гозгон (ст) 102 9 31 6,5 14 72,4
2 Бунёдкор (ст) 105 9 36,5 9 18 76,85
3 Шамс (ст) 107 9 37 9 18 76,55
4 Х,.Башир (ст) 106 9 31,5 9,5 18 73,45
5 Гром (ст) 79 9 26 8 18 52,85
6 Х,исорак (ст) 79 9 27,5 8 16 70
7 KRBW-F6-18-13 105 9 35 7 16 77,5
8 KRBW-F6-18-20 105 9 37 8 16 82,8
9 KRBW-F6-18-42 110 9 40 10 18 74,6
10 KRBW-F6-18-44 96 9 38 10 18 77,7
11 KRBW-F6-18-47 110 9 41 10 18 90,3
12 KRBW-F6-18-50 97 9 40 8 16 82
13 KRBW-F6-18-51 103 9 38 8 16 68,7
14 KRBW-F6-18-69 118 9 38 11 18 71,2
15 KRBW-F6-18-72 109 5 39 11 18 64,8
15 KRBW-F6-18-97 95 9 35 7 16 76,1
17 KRBW-F6-18-107 105 9 30 10 20 85,6
18 KRBW-F6-18-132 113 9 43 12 20 88,4
19 KRBW-F6-18-139 110 7 34 9 20 72,9
20 KRBW-F6-18-142 109 9 38 10 18 84,3
21 KRBW-F6-18-149 103 9 40 10 18 79,6
22 KRBW-F6-18-173 122 9 43 8 22 76,6
23 KRBW-F6-18-174 113 9 37 11 20 83,6
24 KRBW-F6-18-176 110 9 40 9 18 77,2
25 KRBW-F6-18-196 105 9 37 11 20 70,4
26 KRBW-F6-18-199 110 9 42 11 18 87,3
27 KRBW-F6-18-200 97 9 35 10 18 78,7
28 KRBW-F6-18-202 97 9 37 11 20 79
29 KRBW-F6-18-212 110 9 36 9 18 95,6
30 KRBW-F6-18-213 105 9 36 9 16 83,2
31 KRBW-F6-18-219 103 7 40 11 18 76
32 KRBW-F6-18-234 104 9 38 7 16 72,8

тугри келади [2]. Бундай шароитлар галла экинлари хосилдорлигига ва дон сифатига салбий таъсир курсатади. Юк;ори хаво харорати таъсирида чангланиш ва уругланиш жараёни суст

_HHHosamioH теxнoлoгиялар/Innovative technologies_

кечади. Дондаги оксил микдори ва клейковина сифати камайиши кузатилади ва нонбоплик хусусиятига салбий таъсир курсатади.

Пакана ва калта пояли дурагай тизмалар кyрFOкчил бyлган йиллари, Усимлик 6Уйининг хдддан зиёд пасайиши ва х,осилдорлик, унинг дон сифат курсаткичлари кузланган натижани бермаслиги аникланди. Урганилаётган 245 та иккинчи йил селекция кучатзоридаги дурагай тизмалар ичида пакана пояли (50-75 см) тизмалар умуман учрамади. Калта пояли дурагай тизмалар 6 % ни ташкил килганлиги аникланди. Урта пояли тизмалар, умумий тизмаларнинг 70 % ни ташкил килса, узун пояли тизмалар 24 % ни ташкил килганлиги кайд этилди (1-расм).

Урганилаётган 245 та иккинчи йил селекция кучатзоридаги дурагай тизмалар орасидан 26 та энг юкори умумий курсаткичларга эга булган тизмалар танлаб олинган булса, уларнинг асосий кисмини, яъни 81 % ни урта пояли тизмалар ташкил килди. Узун пояли дурагай тизмалар 13 % ни, калта пояли тизмалар 6 % ни ташкил килди (2-расм).

Тадкикот утказилаётган кучатзоримиздаги андоза FозFOн навининг буйи 102 см, Бунёдкор навининг буйи 105 см, Х,исорак навининг буйи 79 см, Шамс навининг буйи 107 см, Х,азрати Башир навининг буйи 106 см, Гром навининг буйи 79 см ни ташкил этганлиги кайд этилди, ушбу андоза навларда поянинг ётиб колиш х,олати кузатилмади. Танлаб олинган тизмаларда усимлик буйи баланд булишига карамасдан, ётиб колишга чидамли булиб 88,4 % усимлик 9 балл билан бах,оланди. Ушбу танлаб олинган тизмалар орасида KRBW-F6-18-72 тизмаси 5 балл, KRBW-F6-18-139 тизмаси 7 балл, ва KRBW-F6-18-219 тизмаси 7 балл билан бах,оланди. Усимлик буйи 120 см дан юкори булган дурагай тизмалар лалмикор майдонларда синаб куриш учун тавсия этилди.

Тадкикот давомида навларнинг охирги бyFин узунлиги 22-60 см ораликда булганлиги кузатилди. Навларнинг охирги бyFин узунлиги 30 см ва ундан кам булганлари сони 16 та ни, 31-40 см ораликда булганлари сони 154 та, 41-50 см оралетида булган дурагайлар 68 та, 51 см ва ундан юкори булганлари сони 7 та ни ташкил этганлиги аникланди (2-жадвал).

Тадкикот натижаларига кура, навларни бошок узунликлари 7-17 см булганлиги кайд этилди. Бошок узунлиги андоза FозFOн навида 6,5 см, Х,исорак навида 8 см, Х,азрати Башир навида 9,5 см, Бунёдкор 9 см, Шамс навида 9 см, Гром навида 8 см булганлиги улчов натижаларига кура аникланди. Бошок узунлиги 1 ва 10 см оралетида булган навлар сони 209 та ни, 11 см ва ундан узун булган навлар сони 36 та ни ташкил этганлиги аникланди.

1-расм.
2-расм.

Урганилаётган F6 дурагай тизмалар усимлик буйи тах,лили (1-расм умумий тизмалар), (2-расм танлаб олинган тизмалар)

Бошокдаги бошокчалар сони мух,им биометрик курсаткичлардан бири булиб, юкори х,осил берувчи навларда бошокчалар сони нисбатан купрок булади ва бу белги навнинг

генетик хусусиятларига киради [3].

2-жадвал

_Нав ва намуналарнинг биометрик курсаткичларга кура ажралиши_

Охирги буFИH узунлиги, см Усимлик буйи, см Бошокдаги бошокчалар сони (дона) Бошок узунлиги, см Х,осилдорлик, ц/га Нав ва намуналар сони

20-30 Пакана пояли (50-75) 1-10 1-10 >80,1 16-154
31-40 Калта пояли (7690) 11-20 11-20 60,1-80,0 14-172
41-50 Урта пояли (91110) >21 >21 40,1-60,0 5-240

>51 Узун пояли (111 см дан юкори) <40,0 11-125

Бошокдаги дон сонига караб намуналар танлаб олинадиган булса, сермах,сул намуналарни танлаб олиш имконияти анча ошади. Бу курсаткич навнинг генетик имкониятларига хдмда усимлик устириладиган ташки мух,ит омилларига боглик. Бошокдаги бошокчалар сони курсаткичи аникланганда 12-22 та булганлиги аникланди. Бошокдаги бошокчалар сони 10 донадан кичик булган нав ва намуналар учрамади, 11-20 донагача булган тизмалар 240 та ни, 21 донадан катта булган тизмалар 5 донани ташкил килди (2-жадвал).

Урганилаётган 245 та иккинчи йил селекция кучатзоридаги дурагай тизмалар орасида 40 ц/га дан паст х,осилдорликка эга булган тизмалар 11 та ни ташкил килган булса, 40,1-60,0 ц/га оралигида булган тизмалар 76 та, 60,1-80,0 ц/га оралигида булган тизмалар 125 та ва 80,1 ц/га дан юкори булган тизмалар 33 та ни ташкил килганлиги аникланди хдмда 26 та энг юкори умумий курсаткичларга эга булган тизмалар танлаб олинди.

Хулоса килиб шуни таъкидлаш жоизки, урганилган дурагай тизмаларнинг барча курсаткичлари тах,лил килиниб, усимлик буйи урта пояли, охирги бугин узунлиги 41-50 см оралигида булган тизмаларда х,осилдорлик юкори булганлиги аникланди. Танлаш ишлари олиб борилаётганда хосилдорлик билан бир каторда, биометрик курсаткичларни хам эътиборга олган холда селекция ишларини олиб бориш максадга мувофик. Сугориладиган майдонлар учун юмшок бугдойнинг х,осилдор F6 авлоди 245 та дурагай тизмаларидан, мах,сулдорлик курсаткичлари буйича KRBW-F6-18-212 тизмаси, KRBW-F6-18-47, KRBW-F6-18-132 тизмалари энг юкори курсаткични кайд этди. Танлаб олинган 26 та дурагай тизмалар селекциянинг кейинги боскичига утказилди.

АДАБИЁТЛАР

1. Мирзиёев Ш.М. "Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ходимлари куни" муносабати билан йуллаган байрам табриги. 8 декабр, Тошкент, 2019.
2. Аманов А.А., Зиядуллаев З.Ф., Нурбеков А.И, ва бошкалар. Бошокли дон экинлари селекцияси ва уругчилиги буйича услубий кулланма //. Патент пресс,- Тошкент,-2004.-Б. 16-22 б.
3. Халилов Н.Х. Донли экинлар биологияси //. Самарканд.- 2002. -Б. 79-80
мягкая пшеница линия гибрид урожай зерна шип длинный количество шипов стебли. breed wheat line hybrid
Другие работы в данной теме:
Контакты
Обратная связь
support@uchimsya.com
Учимся
Общая информация
Разделы
Тесты